ΠΑΣΧΑ: μεγάλη γιορτή...
Πάσχα ονομάζεται η μεγάλη γιορτή του ιουδαϊσμού η οποία καθιερώθηκε ως ανάμνηση της Εξόδου, που ελευθέρωσε τους Εβραίους από την αιγυπτιακή δουλεία.[1] Μεταγενέστερα υιοθετήθηκε ως εορτασμός από τους Χριστιανούς αναφορικά με τον θυσιαστικό θάνατο και την ανάσταση του Ιησού Χριστού.[2]
Το γεγονός της απελευθέρωσης αυτής συνέβη με μια σειρά θεϊκών προνοιακών παρεμβάσεων, από τις οποίες η σημαντικότερη εκδηλώνεται τη νύχτα κατά την οποία θα εξολόθρεύονταν τα πρωτότοκα των ανθρώπων και των ζώων των Αιγυπτίων, ενώ τα σπίτια των Εβραίων θα προστατεύονταν αφού οι πόρτες τους είχαν σημαδευτεί με το αίμα του αρνιού που είχαν θυσιάσει.[3]
Δεν είναι τυχαίο ότι η γιορτή του Πάσχα είναι την άνοιξη. Καθώς η φύση γιορτάζει τη νέα ζωή, εμείς γιορτάζουμε τη νέα ζωή μετά από την Ανάσταση. Το Πάσχα λέγεται επίσης και Λαμπρή ως αναφορά στην λαμπρότητα της νέας άνοιξης και της νέας ζωής.
Έπειτα από την σαρανταήμερη νηστεία που ξεκινάει την Καθαρή Δευτέρα, υπάρχει μια ακόμα βδομάδα νηστείας και ειδικών λειτουργιών που περιγράφουν τις τελευταίες μέρες του πάθους του Χριστού πριν από τη Σταύρωση. Αυτή είναι η Μεγάλη Εβδομάδα. Το προοίμιο της Μεγάλης Εβδομάδας ξεκινάει με το Σάββατο του Λαζάρου. Είναι ο εορτασμός της ανάστασης από το Χριστό του φίλου του Λαζάρου από τον τάφο του – σημάδι της συνάντησης του ίδιου του Χριστού με το θάνατο και την ανάστασή Του. Παραδοσιακά αυτή τη μέρα στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας τα παιδιά πηγαίνουν από γειτονιά σε γειτονιά τραγουδώντας κάλαντα που μιλούν για την έξοδο του Λαζάρου από τον τάφο του. Στα παιδιά δίνονται αυγά (τα οποία έπειτα θα βαφτούν κόκκινα την Μεγάλη Πέμπτη) και ειδικά μικρά ψωμιά που λέγονται "Λαζαράκια" ή "Λαζαρέλια". Ανάλογα με την περιοχή, είναι συνήθως γεμισμένα με ξηρούς καρπούς, κανέλα και σταφίδες και ταχίνι και έχουν το σχήμα μιας μορφής με φασκιά. Αυτή αναπαριστά το Λάζαρο όπως παρουσιάζεται στις εικόνες της εκκλησίας.
Η επόμενη μέρα είναι η Κυριακή των Βαΐων – ο εορτασμός της εισόδου του Χριστού στα Ιεροσόλυμα όπου τον υποδέχεται το πλήθος κρατώντας κλαδιά. Στην λειτουργία της εκκλησίας, δίνονται στους πιστούς κλαδιά δάφνης για να τα κρατάνε ως σύμβολα της υποδοχής του Χριστού στις ζωές μας. Σε μερικές περιοχές, δίνονται στους πιστούς φύλλα φοίνικα τα οποία έχουν διπλωθεί στο σχήμα του σταυρού. Το σημαντικό γεγονός αυτής της ημέρας είναι ότι διακόπτεται η αυστηρή νηστεία και τρώνε ψάρι για τον εορτασμό ενός από τα μεγαλύτερα γεγονότα της ζωής του Χριστού. Μερικά από τα παραδοσιακά πιάτα με ψάρι περιλαμβάνουν τον μπακαλιάρο σκορδαλιά ή το σκουμπρί. Φυσικά, το ψάρι συνοδεύεται με κρασί. Είναι η τελευταία δυνατότητα για φαγοπότι καθώς η επόμενη ημέρα είναι η αρχή της Μεγάλης Εβδομάδας και της αυστηρής νηστείας.
Το υπόλοιπο της εβδομάδας γίνονται οι προετοιμασίες. Είναι εποχή μείωσης των δραστηριοτήτων, αυστηρής νηστείας, παρακολούθησης των εκκλησιαστικών λειτουργιών τα απογεύματα, καθαρισμού και στολισμού του σπιτιού για τη μεγάλη γιορτή.
Την Μεγάλη Πέμπτη γίνεται η παραδοσιακή βαφή των κόκκινων αυγών, που συμβολίζουν το αίμα που έχυσε ο Χριστός όταν σταυρώθηκε. Αλλά ταυτόχρονα, το χρώμα κόκκινο συμβολίζει τη χαρά στην Ορθόδοξη παράδοση. Μερικές παραλλαγές στο βάψιμο των κόκκινων αυγών περιλαμβάνουν την επικόλληση διάφορων μικρών φύλλων από βότανα στο αυγό και τυλίγοντας το με μια λεπτή κάλτσα πριν από την τοποθέτησή του στη βαφή. Με αυτό τον τρόπο αποκαλύπτεται ένα όμορφο λευκό ή μπεζ (ανάλογα με το χρώμα του αυγού) σχέδιο σε ένα κόκκινο φόντο. Ή, σε μερικές περιοχές, το αυγό τυλίγεται στην καφέ φλούδα των ξηρών κρεμμυδιών αντί σε φύλλα από βότανα. Το αποτέλεσμα είναι ένα πολύχρωμο αυγό σε αποχρώσεις καφέ και κόκκινου. Πέρα από το βάψιμο των αυγών, υπάρχει η παράδοση του ψησίματος των πασχαλιάτικων κουλουριών. Τα βασικά συστατικά είναι αυγά και βούτυρο και οι παραλλαγές εξαρτώνται από τις τοπικές συνταγές. Συνήθως τα σχηματίζουν σε μικρές πλεξούδες, τα αλείφουν με ασπράδι αυγού και τα πασπαλίζουν με σουσάμι. Οι φραντζόλες πασχαλιάτικου ψωμιού, γνωστού ως τσουρέκι, επίσης ψήνονται σε διάφορα σχήματα – πλεξούδες ή καρβέλια – και συνήθως στολίζονται με ένα κόκκινο αυγό. Είναι παράδοση οι νονοί να δίνουν αυτά τα κεράσματα στα βαφτιστήρια τους μαζί με μια λαμπάδα που θα χρησιμοποιηθεί στη λειτουργία της Ανάστασης.
Αυτό μας φέρνει στη Μεγάλη Παρασκευή, την πιο σοβαρή μέρα του ορθόδοξου λειτουργικού ημερολογίου. Καθώς είναι η μέρα που ο Χριστός σταυρώθηκε και πέθανε, τηρείται αυστηρή νηστεία. Πολλοί πιστοί δεν τρώνε τίποτα αυτή τη μέρα, ή τσιμπολογάνε ψωμί, ελιές και χαλβά, όπως τα φαγητά της Καθαρής Δευτέρας, της πρώτης ημέρας της Μεγάλης Νηστείας που προηγείται της Σαρακοστής. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, υπάρχει η παράδοση να πίνουν λίγο ξύδι εις ανάμνηση του ξυδιού που έδωσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες στο Χριστό σε ένα σφουγγάρι. Σε άλλες περιοχές, τρώνε βραστές φακές με λίγο ξύδι που συμβολίζουν το σπόρο της νέας ζωής όπως αυτού της Ανάστασης.
Το Μεγάλο Σάββατο είναι επίσης ημέρα αυστηρής νηστείας αλλά όχι μια σοβαρή ημέρα, καθώς η πρωινή εκκλησιαστική λειτουργία εορτάζει την "πρώτη Ανάσταση" όταν ο Χριστός πήγε στον Άδη και πήρε τον Αδάμ και την Εύα, ελευθερώνοντάς τους από τα δεσμά της αμαρτίας. Οι προετοιμασίες για την Πασχαλιάτικη γιορτή ξεκινούν από νωρίς το πρωί.
Το παραδοσιακό κρέας του Πάσχα είναι το αρνί, που είναι το σύμβολο του Χριστού που προσφέρει τον Εαυτό Του ως θυσία για την σωτηρία του ανθρώπου από το σκοτάδι και τον θάνατο. Επομένως, το πασχαλιάτικο αρνί είτε σφάζεται είτε αγοράζεται και τα εντόσθια καθαρίζονται και προετοιμάζονται για την παραδοσιακή μαγειρίτσα, που συνήθως τρώγεται αμέσως μετά από την μεσονύχτια λειτουργία της Ανάστασης. Αυτή η "ηρεμιστική" σούπα αποτελείται από ψιλοκομμένο κρέας από τα όργανα του ανοιξιάτικου αρνιού – στομάχι, σπλήνα, καρδιά, πνεύμονες, συκώτι (προαιρετικό), νεφρά και έντερα – το οποίο προστίθεται σε τσιγαρισμένα φρέσκα κρεμμύδια και μπόλικο άνηθο. Κάποιοι προσθέτουν το παραδοσιακό αυγολέμονο στη σούπα, αλλά αυτό είναι προαιρετικό. Ο σκοπός που τρώγεται πρώτα αυτή η σούπα είναι για να προετοιμάσει σταδιακά το στομάχι για πιο βαριά πιάτα με κρέατα έπειτα από 47 μέρες νηστείας από το κρέας. Μια παραλλαγή αυτής είναι μια πιο βαριά, παχιά μαγειρίτσα, που τρώγεται στο πασχαλιάτικο δείπνο, και φτιάχνεται με σάλτσα από ντομάτα και έπειτα τοποθετείται στην κοιλότητα του αρνιού και ράβεται και ψήνεται με το αρνί στο φούρνο.
Πριν φάει οτιδήποτε άλλο μετά από την μεσονύχτια λειτουργία, κάθε μέλος της οικογένειας επιλέγει ένα κόκκινο αυγό από το μπολ και προσπαθεί να σπάσει το αυγό των άλλων στα άκρα. Το άτομο του οποίου το αυγό αντέξει περισσότερο χωρίς να ραγίσει είναι ο τυχερός. Πριν τσουγκρίσει το αυγό του άλλου, συνηθίζεται να λέει ο ένας "Χριστός Ανέστη" και ο άλλος να απαντά "Αληθώς Ανέστη".
Το πρωί του Πάσχα το πολυ-αναμενόμενο αρνί καρυκεύεται και δένεται στη σούβλα για να ψηθεί πάνω από μια υπαίθρια φωτιά μέχρι να έχει ένα τραγανό καφέ χρώμα. Μετά από την μεγάλη μεσονύχτια λειτουργία και τους εορτασμούς πριν από το επίσημο φαγοπότι το προηγούμενο βράδυ, υπάρχουν πολλά ανέκδοτα για το ποιος θα είναι ο "τυχερός" που θα σηκωθεί τόσο νωρίς για να ανάψει τη φωτιά και να καθίσει να γυρνάει τη σούβλα πάνω από τη φωτιά. Μέχρι να φτάσει η υπόλοιπη οικογένεια και οι καλεσμένοι, το αρνί θα είναι κριτσανάτο και τραγανό απέξω, έτοιμο για όσους θέλουν να βοηθήσουν όχι μόνο στο γύρισμα της σούβλας αλλά και στη δοκιμή της δελεαστικής ζουμερής λωρίδας τραγανής πέτσας. Μια εναλλακτική στο ψήσιμο ολόκληρου αρνιού στη σούβλα είναι το ψήσιμο ολόκληρου αρνιού ή κατσικιού στο φούρνο. Οι τοπικές παραδόσεις υπαγορεύουν αν το αρνί ή κατσίκι θα είναι γεμιστό με χορταρικά ή ρύζι. Συνήθως στον πάτο του ταψιού απλώνονται κληματόβεργες που έχουν απομείνει από το κλάδεμα των αμπελιών. Αυτό δίνει ένα ιδιαίτερο άρωμα στο κρέας.
Υπάρχουν διάφορες άλλες λιχουδιές που περιλαμβάνονται στο πασχαλιάτικο τραπέζι ανάλογα με την περιοχή της Ελλάδας. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται τυρόπιτες, τοπικά φρέσκα τυριά και γιαούρτι με μέλι. Όπως προαναφέρθηκε τα γλυκά περιλαμβάνουν ειδικό τσουρέκι και φυσικά τα κουλούρια της Λαμπρής.
Η μετάβαση από το χειμώνα στην άνοιξη που συμπίπτει με τη μετάβαση από τη Μεγάλη Νηστεία στο Πάσχα μας προσφέρει τη δυνατότητα τραπεζιών γεμάτα με εδεσματολογικές συνδέσεις με τις Νηστείες και τις Εορτές που σχετίζουμε με αυτή τη χαρμόσυνη γιορτή.
Έπειτα από την σαρανταήμερη νηστεία που ξεκινάει την Καθαρή Δευτέρα, υπάρχει μια ακόμα βδομάδα νηστείας και ειδικών λειτουργιών που περιγράφουν τις τελευταίες μέρες του πάθους του Χριστού πριν από τη Σταύρωση. Αυτή είναι η Μεγάλη Εβδομάδα. Το προοίμιο της Μεγάλης Εβδομάδας ξεκινάει με το Σάββατο του Λαζάρου. Είναι ο εορτασμός της ανάστασης από το Χριστό του φίλου του Λαζάρου από τον τάφο του – σημάδι της συνάντησης του ίδιου του Χριστού με το θάνατο και την ανάστασή Του. Παραδοσιακά αυτή τη μέρα στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας τα παιδιά πηγαίνουν από γειτονιά σε γειτονιά τραγουδώντας κάλαντα που μιλούν για την έξοδο του Λαζάρου από τον τάφο του. Στα παιδιά δίνονται αυγά (τα οποία έπειτα θα βαφτούν κόκκινα την Μεγάλη Πέμπτη) και ειδικά μικρά ψωμιά που λέγονται "Λαζαράκια" ή "Λαζαρέλια". Ανάλογα με την περιοχή, είναι συνήθως γεμισμένα με ξηρούς καρπούς, κανέλα και σταφίδες και ταχίνι και έχουν το σχήμα μιας μορφής με φασκιά. Αυτή αναπαριστά το Λάζαρο όπως παρουσιάζεται στις εικόνες της εκκλησίας.
Η επόμενη μέρα είναι η Κυριακή των Βαΐων – ο εορτασμός της εισόδου του Χριστού στα Ιεροσόλυμα όπου τον υποδέχεται το πλήθος κρατώντας κλαδιά. Στην λειτουργία της εκκλησίας, δίνονται στους πιστούς κλαδιά δάφνης για να τα κρατάνε ως σύμβολα της υποδοχής του Χριστού στις ζωές μας. Σε μερικές περιοχές, δίνονται στους πιστούς φύλλα φοίνικα τα οποία έχουν διπλωθεί στο σχήμα του σταυρού. Το σημαντικό γεγονός αυτής της ημέρας είναι ότι διακόπτεται η αυστηρή νηστεία και τρώνε ψάρι για τον εορτασμό ενός από τα μεγαλύτερα γεγονότα της ζωής του Χριστού. Μερικά από τα παραδοσιακά πιάτα με ψάρι περιλαμβάνουν τον μπακαλιάρο σκορδαλιά ή το σκουμπρί. Φυσικά, το ψάρι συνοδεύεται με κρασί. Είναι η τελευταία δυνατότητα για φαγοπότι καθώς η επόμενη ημέρα είναι η αρχή της Μεγάλης Εβδομάδας και της αυστηρής νηστείας.
Το υπόλοιπο της εβδομάδας γίνονται οι προετοιμασίες. Είναι εποχή μείωσης των δραστηριοτήτων, αυστηρής νηστείας, παρακολούθησης των εκκλησιαστικών λειτουργιών τα απογεύματα, καθαρισμού και στολισμού του σπιτιού για τη μεγάλη γιορτή.
Την Μεγάλη Πέμπτη γίνεται η παραδοσιακή βαφή των κόκκινων αυγών, που συμβολίζουν το αίμα που έχυσε ο Χριστός όταν σταυρώθηκε. Αλλά ταυτόχρονα, το χρώμα κόκκινο συμβολίζει τη χαρά στην Ορθόδοξη παράδοση. Μερικές παραλλαγές στο βάψιμο των κόκκινων αυγών περιλαμβάνουν την επικόλληση διάφορων μικρών φύλλων από βότανα στο αυγό και τυλίγοντας το με μια λεπτή κάλτσα πριν από την τοποθέτησή του στη βαφή. Με αυτό τον τρόπο αποκαλύπτεται ένα όμορφο λευκό ή μπεζ (ανάλογα με το χρώμα του αυγού) σχέδιο σε ένα κόκκινο φόντο. Ή, σε μερικές περιοχές, το αυγό τυλίγεται στην καφέ φλούδα των ξηρών κρεμμυδιών αντί σε φύλλα από βότανα. Το αποτέλεσμα είναι ένα πολύχρωμο αυγό σε αποχρώσεις καφέ και κόκκινου. Πέρα από το βάψιμο των αυγών, υπάρχει η παράδοση του ψησίματος των πασχαλιάτικων κουλουριών. Τα βασικά συστατικά είναι αυγά και βούτυρο και οι παραλλαγές εξαρτώνται από τις τοπικές συνταγές. Συνήθως τα σχηματίζουν σε μικρές πλεξούδες, τα αλείφουν με ασπράδι αυγού και τα πασπαλίζουν με σουσάμι. Οι φραντζόλες πασχαλιάτικου ψωμιού, γνωστού ως τσουρέκι, επίσης ψήνονται σε διάφορα σχήματα – πλεξούδες ή καρβέλια – και συνήθως στολίζονται με ένα κόκκινο αυγό. Είναι παράδοση οι νονοί να δίνουν αυτά τα κεράσματα στα βαφτιστήρια τους μαζί με μια λαμπάδα που θα χρησιμοποιηθεί στη λειτουργία της Ανάστασης.
Αυτό μας φέρνει στη Μεγάλη Παρασκευή, την πιο σοβαρή μέρα του ορθόδοξου λειτουργικού ημερολογίου. Καθώς είναι η μέρα που ο Χριστός σταυρώθηκε και πέθανε, τηρείται αυστηρή νηστεία. Πολλοί πιστοί δεν τρώνε τίποτα αυτή τη μέρα, ή τσιμπολογάνε ψωμί, ελιές και χαλβά, όπως τα φαγητά της Καθαρής Δευτέρας, της πρώτης ημέρας της Μεγάλης Νηστείας που προηγείται της Σαρακοστής. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, υπάρχει η παράδοση να πίνουν λίγο ξύδι εις ανάμνηση του ξυδιού που έδωσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες στο Χριστό σε ένα σφουγγάρι. Σε άλλες περιοχές, τρώνε βραστές φακές με λίγο ξύδι που συμβολίζουν το σπόρο της νέας ζωής όπως αυτού της Ανάστασης.
Το Μεγάλο Σάββατο είναι επίσης ημέρα αυστηρής νηστείας αλλά όχι μια σοβαρή ημέρα, καθώς η πρωινή εκκλησιαστική λειτουργία εορτάζει την "πρώτη Ανάσταση" όταν ο Χριστός πήγε στον Άδη και πήρε τον Αδάμ και την Εύα, ελευθερώνοντάς τους από τα δεσμά της αμαρτίας. Οι προετοιμασίες για την Πασχαλιάτικη γιορτή ξεκινούν από νωρίς το πρωί.
Το παραδοσιακό κρέας του Πάσχα είναι το αρνί, που είναι το σύμβολο του Χριστού που προσφέρει τον Εαυτό Του ως θυσία για την σωτηρία του ανθρώπου από το σκοτάδι και τον θάνατο. Επομένως, το πασχαλιάτικο αρνί είτε σφάζεται είτε αγοράζεται και τα εντόσθια καθαρίζονται και προετοιμάζονται για την παραδοσιακή μαγειρίτσα, που συνήθως τρώγεται αμέσως μετά από την μεσονύχτια λειτουργία της Ανάστασης. Αυτή η "ηρεμιστική" σούπα αποτελείται από ψιλοκομμένο κρέας από τα όργανα του ανοιξιάτικου αρνιού – στομάχι, σπλήνα, καρδιά, πνεύμονες, συκώτι (προαιρετικό), νεφρά και έντερα – το οποίο προστίθεται σε τσιγαρισμένα φρέσκα κρεμμύδια και μπόλικο άνηθο. Κάποιοι προσθέτουν το παραδοσιακό αυγολέμονο στη σούπα, αλλά αυτό είναι προαιρετικό. Ο σκοπός που τρώγεται πρώτα αυτή η σούπα είναι για να προετοιμάσει σταδιακά το στομάχι για πιο βαριά πιάτα με κρέατα έπειτα από 47 μέρες νηστείας από το κρέας. Μια παραλλαγή αυτής είναι μια πιο βαριά, παχιά μαγειρίτσα, που τρώγεται στο πασχαλιάτικο δείπνο, και φτιάχνεται με σάλτσα από ντομάτα και έπειτα τοποθετείται στην κοιλότητα του αρνιού και ράβεται και ψήνεται με το αρνί στο φούρνο.
Πριν φάει οτιδήποτε άλλο μετά από την μεσονύχτια λειτουργία, κάθε μέλος της οικογένειας επιλέγει ένα κόκκινο αυγό από το μπολ και προσπαθεί να σπάσει το αυγό των άλλων στα άκρα. Το άτομο του οποίου το αυγό αντέξει περισσότερο χωρίς να ραγίσει είναι ο τυχερός. Πριν τσουγκρίσει το αυγό του άλλου, συνηθίζεται να λέει ο ένας "Χριστός Ανέστη" και ο άλλος να απαντά "Αληθώς Ανέστη".
Το πρωί του Πάσχα το πολυ-αναμενόμενο αρνί καρυκεύεται και δένεται στη σούβλα για να ψηθεί πάνω από μια υπαίθρια φωτιά μέχρι να έχει ένα τραγανό καφέ χρώμα. Μετά από την μεγάλη μεσονύχτια λειτουργία και τους εορτασμούς πριν από το επίσημο φαγοπότι το προηγούμενο βράδυ, υπάρχουν πολλά ανέκδοτα για το ποιος θα είναι ο "τυχερός" που θα σηκωθεί τόσο νωρίς για να ανάψει τη φωτιά και να καθίσει να γυρνάει τη σούβλα πάνω από τη φωτιά. Μέχρι να φτάσει η υπόλοιπη οικογένεια και οι καλεσμένοι, το αρνί θα είναι κριτσανάτο και τραγανό απέξω, έτοιμο για όσους θέλουν να βοηθήσουν όχι μόνο στο γύρισμα της σούβλας αλλά και στη δοκιμή της δελεαστικής ζουμερής λωρίδας τραγανής πέτσας. Μια εναλλακτική στο ψήσιμο ολόκληρου αρνιού στη σούβλα είναι το ψήσιμο ολόκληρου αρνιού ή κατσικιού στο φούρνο. Οι τοπικές παραδόσεις υπαγορεύουν αν το αρνί ή κατσίκι θα είναι γεμιστό με χορταρικά ή ρύζι. Συνήθως στον πάτο του ταψιού απλώνονται κληματόβεργες που έχουν απομείνει από το κλάδεμα των αμπελιών. Αυτό δίνει ένα ιδιαίτερο άρωμα στο κρέας.
Υπάρχουν διάφορες άλλες λιχουδιές που περιλαμβάνονται στο πασχαλιάτικο τραπέζι ανάλογα με την περιοχή της Ελλάδας. Σε αυτά συμπεριλαμβάνονται τυρόπιτες, τοπικά φρέσκα τυριά και γιαούρτι με μέλι. Όπως προαναφέρθηκε τα γλυκά περιλαμβάνουν ειδικό τσουρέκι και φυσικά τα κουλούρια της Λαμπρής.
Η μετάβαση από το χειμώνα στην άνοιξη που συμπίπτει με τη μετάβαση από τη Μεγάλη Νηστεία στο Πάσχα μας προσφέρει τη δυνατότητα τραπεζιών γεμάτα με εδεσματολογικές συνδέσεις με τις Νηστείες και τις Εορτές που σχετίζουμε με αυτή τη χαρμόσυνη γιορτή.
Καλή Ανάσταση, Καλό Πάσχα σε όλους...
